Rozstrzyganie czy postanowienia umowne mają istotny, czy też nieistotny charakter ma znaczenie, jeżeli potrafimy zrozumieć cel tego zróżnicowania. My prawnicy w ocenie umów chętnie używamy łacińskiego określenia: essentialia negotii. Wskazuje ono przedmiotowo istotne składniki treści umowy. Będę często tym pojęciem się posługiwał, dlatego zwracam uwagę na konieczność jego zrozumienia.
Chodzi w tym wypadku o takie składniki treści umowy, które określają jej typ i jej charakter. Nadają one tej umowie, wiążące i jednoznaczne cechy (mówi się: „konstytuują umowę”). W praktyce oznacza to że bez tych elementów istotnych, umowa nie uzyskuje charakteru jej przypisywanego. To znaczy, że umowy nie zawieramy skutecznie, jeżeli takich essentialia negotii ona nie posiada, bo ich nie uzgodniliśmy.
Od tego trzeba odróżnić elementy istotne dla określonej strony, których brak nie decyduje o skuteczności umowy. Takie elementy omówię w odrębnym artykule.
Co dla danej umowy jest składnikiem przedmiotowo istotnym (esenetialia negotii), tj. takim bez którego nie dochodzi do zawarcia umowy? Dlaczego to ma tak istotne znaczenie dla oceny umowy?
Odpowiedź na to pytanie jest prozaiczna.
Jeżeli myślisz, że zawarłeś umowę określonego rodzaju, a jednocześnie nie uzgodniłeś jej istotnych elementów to wiedz, że UMOWY NIE ZAWARŁEŚ.
Zatem, aby ustalić w jakim momencie dochodzi do skutecznego uzgodnienia umowy trzeba wiedzieć, co jest dla tej konkretnej umowy jej essentialia negotii.
Najczęściej w umowach istotnymi elementami, bez których umowy nie zawieramy, są takie elementy jak:
- określenie stron,
- określenie przedmiotu świadczeń stron,
- określenie ceny.
Przykład najłatwiejszy, to umowa sprzedaży. Tutaj każdy rozumie, że miedzy konkretnym podmiotami (strona) musi dojść do ustalania, co sprzedajemy (przedmiot) i ile to kosztuje (cena).
Tak nie jest zawsze. Bez wątpienia każdy zauważy, że dla skutecznej darowizny, wystarczy wskazać kto, komu i co daruje. Wartości tej darowizny nie musimy znać, bo cechą tego typu umowy jest jej nieodpłatność. Czasami jednak darowizny są opodatkowane i wówczas dochodzi do ustalenia wartości darowizny (ceny darowizny?). Jednak w takim przypadku, skuteczność zawarcia umowy nie zależy od tej wartości. Od tej wartości zależy, co najwyżej wysokość naliczonego nam podatku od darowizny. Czyli przy umowie darowizny cena nie jest jej istotnym elementem.
Podobnie cena nie jest wymagana przy zawieraniu umowy użyczenia (nie mylić z pożyczeniem!). Użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. Ta definicja zatem determinuje istotne elementy umowy użyczenia, nakazując poza wskazaniem stron, wskazanie określonej rzeczy, której wartości dla skuteczności tej umowy, strony nie muszą określać.
Zdarzyć się może, że charakter umowy jest wynikiem oceny jej elementów. Tak jest przy umowie o pracę. Kodeks pracy zdefiniował tę umowę, jako „zobowiązanie się pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę”. Jednocześnie pracodawca zobowiązany jest do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. W tym szczególnym zakresie prawo pracy stanowi, że nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną, przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych wyżej. Tak więc takie essentialia negotti umowy o pracę jak:
- określenie rodzaju pracy,
- kierownictwo pracodawcy,
- ustalona wysokość wynagrodzenia
determinują charakter tej umowy, bez względu na nazewnictwo jakie dla niej użyją strony.
W tym znaczeniu essentialia to takie elementy, od których zależy skuteczność zawarcia danego rodzaju umowy, ale także charakter tejże umowy. Są to zatem cechy zasadnicze dla określonego typu umowy.
Waga tej oceny jest ogromna, bowiem brak uzgodnienia istotnego elementu, może nas pozbawić możliwości wyegzekwowania roszczeń z umowy, albo nawet narazić na nieuzasadnione koszty. Należy zrozumieć, że uzgodnienie istotnych elementów umowy, to konieczność zgody wszystkich stron.
Kuriozalnym przykładem, próby „obejścia prawa” jest wersja umowy (najlepszy przykład to sprzedaż) w której sprzedawca, wprawdzie wskazuje jednoznacznie przedmiot, ale co do ceny proponuje zapis, że określona jest ona „cennikiem obowiązującym u sprzedawcy w chwili odbioru towaru”.
Czyli być może wiesz co kupujesz, ale czy na pewno wiesz, za ile? Jeżeli między zawarciem umowy a odbiorem towaru, pozostawisz sprzedawcy czas, to ten cennik może Cię zaskoczyć. Oczywiście cena może być wskazana w cenniku, ale dla skuteczności umowy musi być możliwość poznania tego cennika w chwili zawierania umowy. Dlaczego – bo cena to istotny element, a brak ceny skutkuje bezskutecznością zawartej umowy.
Mam nadzieję, że zauważasz czytelniku czyhające na Ciebie niebezpieczeństwo.
Jeżeli godzisz się na uzgodnienie, oddające inicjatywę ustalenia istotnego elementu umowy, przez drugą stronę to znaczy, że nie działasz zgodnie ze sztuką zawierania umów.
Mylić też nie można oceny istotnych elementów w znaczeniu opisanym wyżej od elementów istotnych dla jednej ze stron. Jeżeli dla Ciebie jednomiesięczny termin wykonania naprawy dachu, jest elementem bezwzględnie koniecznym dla skutecznego zawarcia umowy, to nie zawieraj jej z innym terminem. Tutaj warunek ten nie determinuje skuteczności zawarcia umowy. Warunek ten jest istotny tylko, jeżeli obie strony nań sie zgodzą. Twoje jednostronne oczekiwanie, dla swojej skuteczności musi znaleźć wprost odzwierciedlenie w umowie.
Jeżeli chcesz wiedzieć jak to robić, zapraszam do lektury kolejnych artykułów z tego bloga.